NË VËMËNDJE: LOUIS KAHN

Për mijëra vjet, materialet më të zakonshme të ndërtimit kanë qenë guri, tulla dhe druri. Ato gjithashtu kanë qenë më estetiket, që vjetërohen bukur dhe shprehin një lloj të veçantë fisnikërie dhe force. Kur lindi arkitektura moderniste në fillimin e shekullit të 20-të, materialet tradicionale shpejt u lëshuan vendin tre përbërësve tipik modern: betonit, çelikut dhe xhamit. Rezultati në shumë raste ka konsistuar në objekt brutal, të pakujdesshëm dhe tjetërsues. Madje as ndërtesat nuk janë “plakur” mirë. Por a mund të mësonte arkitekti modern të punonte me materiale tradicionale duke ruajtur format dhe frymën e një kohe të re? Kësaj pyetje mund t’i përgjigjet fare mirë një prej më të mëdhenjve të të gjithë modernistëve, arkitekti amerikan Louis Kahn.

Louis Isadore Kahn (lindur më 20 shkurt 1901, Osel, Estoni, Perandoria Ruse [sot Saaremaa, Estoni] – vdiq më 17 mars 1974, New York, SH.B.A.), ishte një arkitekt amerikano-estonian. Familja e tij emigroi në Shtetet e Bashkuara kur ai ishte katër vjeç, duke u vendosur në Filadelfia. Kur ishte i ri ai studioi arkitekturë në Universitetin e Pensilvanisë, por karriera e tij në të vërtetë lulëzoi në vitet 1950 ku pas një udhëtimi në Romë ai filloi ti jepte një vlerësim të ri të bukurisë së arkitekturës Romake. Kontributi kryesor i Kahn në arkitekturën moderne ishte përfshirja e elementeve antik në punën e tij pa humbur inovacionin dhe qartësinë e modernizmit. Ndërtesat e tij, të karakterizuara nga forma të fuqishme, masive, e bënë atë një nga arkitektët më të diskutuar pas Luftës së Dytë Botërore. Ai u kujtoi Modernistëve se ata mund të ishin në dialog me paraardhësit e tyre më të shquar.

HIGHLIGHT: LOUIS KAHN — Louis Kahn in his office c. 1960

Pasi punoi në pozicione të ndryshme për disa firma në Filadelfia, arkitekti Louis Kahn themeloi atelien e tij në 1935. Ndërsa punonte në studion e tij private, ai ishte kritik i dizajnit dhe profesor në Shkollën e Arkitekturës në Yale nga 1947 në 1957. Nga 1957 deri në vdekjen e tij, Kahn ishte profesor i arkitekturës në Shkollën e Projektimit në Universitetin e Pensilvanisë. Ai përvetësoi një stil që ishte monumental dhe monolit; ndërtesat e tij të rënda në shumicën e rasteve nuk e fshehin peshën e tyre, materialet ose mënyrën e organizimit të tyre. Veprat e Louis Kahn konsiderohen si monumentale përtej modernizmit. I famshëm për objekte të ndërtuara me përpikmëri, propozime provokuese që mbetën të pandërtuara dhe mësimet e tij, Kahn ishte një nga arkitektët më me ndikim të shekullit XX. Ai u vlerësua me Medaljen e Artë AIA dhe Medaljen e Artë RIBA. Në kohën e vdekjes së tij ai u konsiderua nga disa si “arkitekti më i mirë i gjallë i Amerikës”.

Një simptomë e krijimit të dialogut me të vjetrën ishte dashuria e Kahn për simetrinë, të cilën shumë arkitektë modern e kishin parë si autoritare, jo imagjinare dhe konformiste. Kahn projektoi Institutin Salk (1959) në La Jolla, Kaliforni si një kompleks ndërtesash identike në të dy anët e një burimi ujor qendror – një karakteristikë simetrie e asaj që njihet si stili i Arteve Beaux. Kahn ishte i shqetësuar nga ky regres i dukshëm. “Nëse njerëzit duan të shohin Beaux-Arts, për mua është në rregull”, tha ai. “Unë jam po aq i interesuar për arkitekturën e mirë sa kushdo tjetër.”

Ashtu si një planifikues i qytetit të Parisit apo Berlinit të shekullit të 19-të, Kahn përdori rreshta identikë ndërtesash për të zhvendosur shikimin e kalimtarit në qendër të dizajnit të tij dhe përtej tij. Boshti i shatërvanit që përshkon qendrën e Institutit përputhet me lëvizjen e diellit si në ekuinoksin vjeshtor ashtu edhe atë pranveror. Kahn e përdori simetrinë jo si një parazgjedhje estetike, por me qëllim të madh, për t’i dhënë dikujt një ndjenjë ekuilibri, fokusi dhe shpejtësie. Kahn gjithashtu arriti të krijonte një ndjenjë madhështie në projektet e tij që rrallë shihen në arkitekturën moderne.

Projektet më ambicioze të Kahn, ku ai do të shprehte me elokuencë idealet e tij në lidhje me një arkitekturë transcendente të formave universale, u realizuan kryesisht në nënkontinentin Indian. Në 1962, ai projektoi në bashkëpunim me Balkrishna Doshi, Institutin Indian të Menaxhimit, të sapo themeluar në atë kohë në Ahmedabad, Indi si dhe ndërtesën e Sher-e-Bangla Nagar në Daka, Bangladesh. Instituti i Menaxhimit është ndërtuar me tulla të ekspozuara, ndërsa ndërtesa në Sher-e-Bangla Nagar është bërë prej betoni të hedhur në vend. Të dyja veprat në shkallë monumentale dallohen nga forma elementare gjeometrike: rrathë, katrorë dhe trekëndësha. Secila ndërtesë përmban ambiente të mëdha të hapura që arkitekti, një besimtar i vërtetë i demokracisë qytetare, mendonte se do të inkurajonte lirinë e mendimit, veçanërisht në Bangladesh, ku njerëzit me krenari e përdornin kompleksin si një park publik të gjerë.

The Indian Institute of Management | Photo by Jeroen Verrecht

Louis Kahn ishte arkitekti që arriti të rikthente ndjenjën e madhështisë në veprat moderne. Në projektin Yale Centre for British Art (1969), ai tërheq shikimin e vizitorit në tavanin e lartë me dritare sipër, pak a shumë sikur të ishte kupola e një kishe. Edhe kafazi i shkallëve të jep idenë e një hapësire të madhe dhe të lartë.

Në vend që të përdorte vetëm çelikun, betonin dhe qelqin, Kahn rregullisht kërkonte një larmi të gjerë të materialeve më të vjetra dhe më të ndjeshme. Ai punoi me këshilltarët më të mirë për të gjetur përdorime të reja për qeramikën, bakrin dhe veçanërisht tullën.

Kahn pëlqente të ballafaqonte me zgjuarsi materialet e vjetra me ato të reja – si druri i lisit me betonin. Ne priremi ta shoqërojmë drurin me traditën – dhomat Viktoriane dhe bibliotekat solemne – ndërsa betoni na kujton fabrikat dhe ndërtesat e largëta, futuriste. Por së bashku, të dy elementët demonstrojnë cilësi sa të ndryshme, aq edhe plotësuese në të njëjtën kohë. Druri jep një ndjenjë ngrohtësie dhe shtëpiake ndërsa betoni siguron një ndjenjë force dhe qëndrueshmërie. Kombinimi i tyre në mënyrë delikate premton një lidhje midis së vjetrës dhe së resë si dhe midis rehatisë dhe sigurisë. Një kombinim i mrekullueshëm i drurit dhe betonit karakterizon Bibliotekën e Akademisë Phillips Exeter, e ndërtuar në 1965 në Exeter, New Hampshire.

Kahn tërhiqej nga ideja për të bërë ndërtesa që do të ndjeheshin si monumente – në një kohë kur shumica e arkitektëve modern i refuzuan vendosmërisht monumentet si ato autoritare ashtu edhe sentimentale. Në 1938 kritiku i arkitekturës Lewis Mumford kishte deklaruar se, “nëse është një monument nuk është modern; nëse është modern nuk mund të jetë monument ”. Por Kahn më tepër i pëlqente ndjenja e autoritetit – dhe ishte mjaft i sigurt në kredencialet e tij demokratike për të mos pasur ploblem huazimin nga disa prej lëvizjeve të regjimeve më diktatoriale. Pas udhëtimit të tij të rëndësishëm në Romë, ai shkroi, “Më në fund e kuptoj se arkitektura e Italisë do të mbetet burimi frymëzues i projekteve të së ardhmes … personat që nuk e shohin atë në këtë mënyrë duhet të shikojnë përsëri. Sendet tona duken të vogla krahasuar me ato. ”

Ndërtesa e tij më e rëndësishme ishte mbase Jatiya Sangsad Bhaban ose Parlamenti Kombëtar (1961-1982) në Sher-e-Bangla Nagar, Bangladesh. Megjithëse është dukshëm moderne, ndërtesa gjithashtu duket në një farë mënyre e përjetshme në masivitetin e saj, duke evokuar kujtime të katedraleve, xhamive të mëdha, madje edhe të piramidave.

Shumë ndërtesa nga arkitekti Louis Kahn ndihen luksoze – por ky nuk është luksi i shkëlqimit apo arit të një mbretërie të pasur me naftë, përkundrazi luksi i ndërtesave që aspirojnë të ekzistojnë akoma në 600 vjet; një luks i përjetësisë. Muzeu i Artit Kimbell (1966–1972) në Teksas përdor mermer travertin, dru lisi të bardhë dhe beton të organizuar në tre gjire prej 30 metrash, ku secili përballet me një portik të hapur me qemer. Kjo ndoshta është ndërtesa më e bukur në botë.

Karakteristika më e rëndësishmne e Khan qëndronte në aftësinë e tij për të kapërcyer modernizmin dogmatik dhe për t’i kthyer elementët më të mirë të arkitekturës tradicionale në vendin e tyre të duhur në kanun. Ai na kujton se qëllimi i vërtetë i ndërtesave nuk është që të na shokojnë, habisin ose ngatërrojnë – por të jenë të barabarta me ndërtesat e çmuara të botës antike që ne i duam prej kohësh.