ARTET DEKORATIVE NË ARKITEKTURËN ISLAME

Një koncept tjetër mjaft i rëndësishëm është ai i Përjetësisë, që lidhet me Pafundësinë e Zotit. Elementet e artit, të cilat nisin nga një pikë duke u zgjeruar në të gjitha drejtimet, të ftojnë në meditim, reflektim e mahnitje.  Platoni thotë: “Bukuria është shkëlqimi i së vërtetës” dhe te arti Islam, e bukura është mjaft objektive pasi shpreh të vërtetën e pandryshueshme, atë Hyjnoren. Ky parim, siç shprehet dhe Oleg Grabar, e pajis vëzhguesin e tij me një liri të konsiderueshme. Ai mund të zgjedhë këndvështrimin dhe cilin kënd të dojë për ta vështruar atë model, ashtu sikurse mund të humbasë nëpër detajet. Ai mund të zgjedhë një motiv të vetëm dhe ta ndjekë atë në një trekëndësh ose të shqyrtojë ndryshimet e tij në një duzinë trekëndëshash. Ai mund të kërkojë për modele përbërëse ose për efekte të dritës dhe hijes.

Dy parime të tjera janë:  Ritmi  dhe Simetria.  Sipas Etikan,S. dekorimet përfshijnë shumë forma të rregullta të përsëritura në ritëm të rregullt. Ndonëse nuk vizatojnë konturet, ato janë  të vendosura brenda rratheve të cilat kthehen në poligone. Në pikëprerjet e atyre formave krijohen gjithashtu motive me më shumë rrathë dhe poligonë të tjerë.  Simetria është po ashtu një element mjaft i pranishëm në ndërtesa të shumta. Kjo ishte e pranishme si në fasadat apo planimetritë arkitekturore, ashtu edhe në dekorimet. P.sh. mund të përmendim simetrinë e shkollës Al-Mustansiriya në Irak apo zbukurimet florale të pallatit Alhambra.

Elementet tradicionale të dekorimit Islam

Si edhe u përmend më sipër, Arti islam dhe Arkitektura Islame është krijuar në bazë të harmonive thelbësore të natyrës, së bashku me kuptime të ndryshme simbolike dhe teori të përmasave të përsosura. Modelet e përsëritura janë simbol i idesë së pafund dhe pakohë, pafundësisht të zgjerueshme; simbol nga dimensioni i brendshëm i Islamit mbi rëndësinë e unitetit.  Në varësi të kësaj, artistët musliman zhvilluan disa teknika dhe elemente dekorimi, të cilat pasqyronin mesazhin dhe frymën universal të atij besimi. Qëllimi i çdo elementi estetik ishte në shërbim të lidhjes midis Krijusit, mjedisit dhe Njeriut. Ndër elementet dhe format tradicionale të dekorimit dhe zbukurimit Islam mund të listojmë: Gjeometrinë, Kaligrafinë, floralet (motivet bimore), arabesk-et, mukarnas-et, figurat, drita dhe uji.

Gjeometria

Gjeometria dhe proporcioni ishin karakteristikë e dukshme te arti Islam. Ata janë përdorur që në fillimet e tij për të krijuar forma unike gjeometrike dhe kanë shërbyer si strukturë themelore e proçesit të dizajnit Islam. Hasan Fathy thotë se  shkenca e gjeometrisë së “shenjtë” ka si synim krijimin e një hapësire në harmoni të plotë fizike/mjedisore, që pasqyron konceptin Hyjnor të harmonisë së njerëzimit dhe është një mjet për të shfaqur mënyrën e jetesës sipas besimit Hyjnor, perceptimin e botës dhe mendimin racional të jetës. Vlen të theksohet fakti se aplikimi i gjeometrisë në artin islam ishte një zgjedhje e përkryer, duke patur parasysh se në Islam pikturimi i figurave jetësore, kafshëve, njërëzve apo dhe skulpturat e qënieve të gjalla janë të ndaluara. Ndaj luajtja dhe manipulimi i figurave gjeometrike në proporcionet e duhura, duke krijuar mozaike aq abstrakte dhe të pafundme, ishte risi dhe kreative. Aplikimi i tyre zinte vend në fasadën e jashtme, në hapësirat e brendshme, në mashrabiyyat, në dritare, zbukurim tavani dhe muri, në shtrimin e dyshemesë, në veshjen e minareve, në portat hyrëse, (iuanet), si dhe në arredimin e brendshëm të mobiljeve; qoftë rafteve apo minberit.

Proporcionet e aplikuara në formimin e formave gjeometrike, në vetvete kishin vetëdijen e projektuesve dhe ndërtueve mbi ligjet hapësinore dhe raportet e tyre, duke krijuar mjeshtërisht vlera estetike. Por, përtej kënaqësisë së syrit dhe të bukurës, format gjeometrike të ftojnë në të kuptuarit të lidhjes “univers-njeri-natyrë. A nuk gjenden format gjeometrike në natyrë, tek njeriu, tek universi? Nëse shohim përreth do shohim se çdo qelizë e egzistencës është ndërtuar mbi kalkulimet aritmetike apo modeleve gjeometrike, qoftë kjo; molekulat, atomet, qelizat,  njeriu, natyra, hojëzat e mjaltit, kristalet e dëborës; të cilat  ndonëse vijnë në forma dhe madhësi të ndryshme, gjashtëkëndëshi është mbizotërues, trungjet e pemëve përbëhen nga unaza në formë rrethi të përkryer, apo forma rrumbullake e hënës në ditën e 15-të të muajit, apo vetë kozmosi. Harmonia matematikore e universit dhe proporcioni mesatar i artë mund të shihet edhe në proporcionet e planeteve në sistemin tonë diellor.

”Artistët musliman kishin për qëllim që me stilizimin dhe krijimin e paternit (modelit) të pafundtë, të ngacmojnë skajet e mendjes njerëzore. Kështu përdoruesi i një hapësire të caktuar nuk është thjesht një vëzhgues i thjeshtë i disa formave, por ai noton nëpër lidhjen e fortë të tij me kozmosin dhe natyrën, duke lejuar mendjen të udhëtojë në pafundësi dhe të këtë mundësi të meditojë mbi madhështinë e Krijuesit.

Kaligrafia

Kaligrafia konsiderohet si një nga elementet më të rëndësishme dhe thelbësore të arteve islamike. Pothuajse të gjitha ndërtesat kanë një lloj mbishkrimi në sipërfaqe në gur, llaç, mermer, mozaik ose pikturë. Nga Spanja në Kinë, arkitektura dhe kaligrafia islamike janë të ndërthurura në mënyrë të pashmangshme. Xhamitë, teqet, mauzoleumet, bibliotekat, madje edhe banjot apo vendet e tregut mbajnë kryevepra të kaligrafisë.  Është një element i cili ka qenë prezent si në kohët e hershme, po ashtu edhe sot në kohët moderne. Nëpërmjet Kaligrafisë përpiqej që arti të ndërthurte sëbashku kuptimin shpirtëror dhe bukurinë estetike. Pra, nëpërmjet fjalës dhe shkronjave përçohej një mesazh. Njëkohësisht, ajo fjalë ishte përdorur nga artisti si mjet dhe element zbukurues i fasadës ku është aplikuar. Mbishkrimi mund të jetë një varg nga Kurani, rreshta poezie, ose emra dhe data. Në shumë raste ajo qëndron e vetme, në raste tjera bëhet pjesë e një tërësie kompozimi me floralet në relieve të ndryshme. “Shenjtëria” e saj qëndronte në faktin se më së pari ajo ishte gjuha e Kuranit. Përgjatë gjithë shekujve, kaligrafia evoloi dhe u shfaq në stile e forma të ndryshme si ajo e Kufit, Thuluth, apo Divanit zhvilluar në kohën Osmane dhe pati një sukses jo vetëm në botën arabe, por edhe më gjerë. Për shkak të elegancës dhe vlerave estetike në fillim të shekullit të 14-të, disa piktura italiane paraqesin një skenar delikat, të rrjedhshëm, që në shikim të parë duket se është arabisht.

Mukarnas

Mukarnas është një dekorim tre-dimensional i arkitekturës islame. Kupola në Mukarnas është një krijim tërësisht islamik, pa precedent në asnjë civilizim tjetër. Qemerët e Mukarnas ishin ndër tiparet karakteristike të arkitekturës mesjetare islamike nga Irani në Spanjë. Mukarnas përdorej dhe përdoret akoma në kube, kamare dhe harqe. Në secilin rast, moduli dhe thellësia e përbërjes së mukarnasit është e ndryshme dhe përshtatet me madhësinë e zonës ku do të aplikohet ose me qëllimin e kërkuar. Në tavane përdoret pastërtisht për arsye arkitektonike, ose në rastin më të pakët, krijon një iluzion lëvizës i cili arrin kulmin në një kupolë më të vogël. Mukarnas është në të njëjtën kohë sistem linear dhe një organizim masor. Është një trajtim tavani si struktura e shkallëve deri sa arrin në planin e sheshtë. Çdo faqe kryqëzohet me tjetrën duke krijuar një kënd të drejtë ose një kënd 45 gradë, shuma e tyre ose kombinim i të dyjave. Dy faqet, sëbashku me çatinë e tyre krijojnë një qelizë. Qelizat ngjitur, të cilat kanë bazat e tyre në të njëjtën sipërfaqe paralele me horizontin, quhen një shtresë. Masa e bazës së faqes më të madhe quhet modul i Mukarnas.

Arabeskët

Arabeskët gjithashtu janë një formë e njohur dekorative në artin islamik, që përdoret për të dekoruar muret apo dritaret e xhamive dhe ndërtesave si shtëpia. Arabesku është një aplikim fin i formave gjeometrike të përsëritura që shpesh pasqyrojnë format e bimëve, dhe nganjëherë format e kafshëve (posaçërisht zogjve). Zgjedhja se cilat forma gjeometrike do të përdoren dhe si do të formatohen bazohet në pikëpamjen islamike rreth botës.

Dobree shprehet se “Arabesk përpiqet që të mos përqendrojë vëmendjen mbi ndonjë objekt të caktuar, të gjallërojë dhe shpejtojë aftësitë vlerësuese, por t’i shpërndajë ato. Është centrifugale dhe çon në një lloj abstraksioni, madje një lloj vetë-hipnotizimi, kështu që adhuruesi i gjunjëzuar drejt Mekës mund të shastisë veten në labirintin e modelit të rregullt që i del përpara dhe ta çlirojë mendjen nga çdo lidhje me trupin apo gjërat tokësore”. Ekzistojnë dy lloje arabeskesh që gjenden në artin islamik:

1. Arabesk me ndërthurje rigoroze gjeometrike (modelet gjeometrike)
2. Forma të stilizuara të bimëve (modele vegjetale)

Floralet

Motivet bimore ose lulet kanë qenë prej kohësh ndër themelet e dekorimit islamik. Dekorimet me lule janë stilizuar aq shumë aq sa humbet ngjashmërinë me natyrën duke iu bindur vetëm ligjeve të ritmit. Është vërtet një shprehje grafike e ritmit dhe harmonisë, një linjë valëzuese dhe çdo sipërfaqe ka homologun e saj të kundërt. Burckhardt (1967) shprehet se Arabesque është në të njëjtën kohë logjike dhe ritmike, matematikore dhe melodioze, dhe kjo është më domethënëse për frymën e Islamit në ekuilibrin e saj të dashurisë dhe maturisë intelektuale.

Nga ana tjetër, sfondi i zbukurimit primar me lule siguron hapësirën për përfshirjen e mëtejshme të dekorimeve dytësore me lule më të vogël, me stil gati identik. Në këtë lloj zbukurimi, motivet e gjetheve dhe luleve janë të kombinuara me degë, por nuk është e qartë. Bima aktuale u përdor për ta formuar atë në një mënyrë që dallohej stilistikisht me modelin e luleve me shumë nivele.

Drita

Arkitekti Le Corbusier ka thënë: “Arkitektura është loja mësimore, e saktë dhe madhështore, e formave të mbledhura në dritë”. Drita është simboli i unitetit hyjnor. Sipas Kuranit, një nga krijimet e Zotit është drita dhe ajo përfaqëson hyjnoren ndaj drita natyrore është një element integral i dizajnit në arkitekturën Islame. Në arkitekturë ajo funksionon në mënyrë dekorative, duke modifikuar elementë të tjerë ose duke formuar modele. Me dritën e duhur, fasadat e shpuara mund të duken si ekrane me dantella, pa trup. Drita mund të shtojë një cilësi dinamike në arkitekturë, duke shtrirë format dhe modelet në dimensionet e kohës. Kombinimi i dritës dhe hijes krijon kontraste të forta të rrafsheve dhe i jep strukturë sipërfaqeve dhe materialeve të ndryshme. Në arkitekturën Islame Drita nuk ka vetëm funksion dekorativ, përkundrazi ajo shpreh filozofine e besimit Islam. Kur’ani identifikon shpalljet hyjnore me “nur”, dritë që i ndihmon njerëzit të ecin dhe të qëndrojnë në rrugën e duhur. Prandaj, detyra kryesore e profetëve ishte t’i udhëzonin njerëzit nga errësira në dritë. (Al-Maidah 5:15, 5:44). Termi “nur” në Kur’an përdoret për të shprehur vizionin fizik, moral dhe shpirtëror.  Jo më kot, drita luan një rol të rëndësishëm në formësimin e ambienteve të brendshme të xhamive, por edhe ndërtesave të tjera të cilat synojnë të ndriçojnë ambjentin dhe të largojnë errësirën. Kupolat madhështore, dritaret dhe ekranet e gdhendura me delikatesë rindërtojnë dritën në mënyra të reja, që jo vetëm zbukurojnë sipërfaqet, por shtrijnë linjat strukturore dhe ndriçojnë pjesë specifike të fasadës së brendshme.

Uji

Kur’ani pohon se të gjitha gjallesat janë bërë nga uji, duke nënvizuar rëndësinë e këtij elementi për jetën Islame. Uji luan një rol integral në arkitekturën islamike në të gjithë Lindjen e Mesme dhe më gjerë. Është sa simbolike, (duke përfaqësuar pastërtinë dhe jetën), aq dhe praktike (e përdorur për pastrimin e trupit dhe freskimin e ajrit). Efekti dekorativ i ujit është gjithashtu thelbësor në arkitekturën islamike, e cila thekson modele të pasura dhe të ndërlikuara. Prania e ujit në çdo pjesë të dizajnit e bën atë një pjesë të rëndësishme për jetën e individit. Ai shkakton qetësi në pjesën e brendshme të zemrës njerëzore, krijon ndjesinë e ndryshimit dhe gjallërisë, duke qenë se është në lëvizje gjithmonë. Në kopshte, uji formon qendrën simbolike në bazën e dizanjit. Në terma të dizajnit, ai jep një sens të drejtimit, shtigjet dhe gurët e shkelur nga funksioni i tyre sugjerojnë gjithashtu drejtim. Brenda kopshtit, pamjet drejtohen jo vetëm nga pika e hyrjes, por në drejtime specifike duke ndjekur boshtet e përcaktuara nga kanalet e ujit. Uji u përdor gjithashtu në mënyrë krijuese për të simbolizuar qetësinë, thellësinë dhe freskinë. Për ta reflektuar këtë në formë fizike, u krijuan pishina, rezervuarë dhe kanale.

Uji është elementi i domosdoshëm në simbolizimin e kopshteve tradicionale islamike. Përgjatë historisë, maurët dhe persët u përpoqën pandërprerë të imitonin Parajsën në zhvillimin e projektimit të kopshtit të pallateve, duke ndërtuar veçori elegante të ujit, pishina dhe burime në misionin e imitimit të Parajsës Kur’anore në tokë. Shumica e elementeve ndërthuren në hartimin e parqeve mahnitëse, duke shkrirë kështu ujin dhe madhështinë e mjedisit natyror, i cili do ta mbushte shpirtin me besim dhe lumturi.

Figurat

Islami është i ndjeshën ndaj figurave dhe skultpurave të njeriut apo kafshëve, ndaj si rezultat i kësaj ndjenje fetare, figurat në pikturë shpesh stilizoheshin dhe silleshin në forma abstrakte.  Për këtë arsye nuk kemi një dekorim masiv apo shumë të aplikuar të figurave. Megjithatë, ashtu si me format e tjera të zbukurimeve islamike, artistët musliman përshtatën dhe stilizuan lirisht format themelore njerëzore dhe shtazore, duke dhënë një larmi të madhe të dizenjove me bazë figurale. Motive figurative gjenden në dekorimin e sipërfaqeve të objekteve ose fasadës arkitekture, si pjesë e modeleve të endura ose të aplikuara të tekstileve, dhe, më rrallë, në formë skulpturore. Në disa raste, imazhet dekorative janë të lidhura ngushtë me traditën e pikturës narrative, ku ilustrimet e tekstit siguruan burime për tema dhe motive zbukuruese. Ekzistonte gjithashtu një kategori e mëtejshme e figurave, nga të cilat u gjeneruan modelet zbukuruese. Disa motive të tilla si harpitë (zogj me kokë femrash) dhe griffins (felinat me krahë), u morën nga burimet mitologjike paraislame, ndërsa të tjerët u krijuan përmes manipulimit vizual të formave figurative. Sa për ilustrimin e dorëshkrimit, pikturat në miniaturë ishin pjesë integrale e këtyre veprave të artit si mjete vizuale për tekstin, prandaj nuk u vendosën kufizime.

Source:

• Burckhardt,Titus, 2009, “Art of Islam, Language and Meaning”, Commemorative Edition, World Wisdom
• Dalu Jones, 1978 , “The elements of decoration : surface, pattern and light”, Thames and Hudson Ltd, London
• Etikan Sema (2011), “The Principles of Ornament in Islamic art and effects of these Principles on the Turkich Carpet Art”, Religion and Science Publications, Vol. 3(2), PP. 87-95.
• Hillenbrand, Robert, 1998, “Islamic art and architecture”, London: Thames and Hudson
• Jeanan Shafiq, 2014, “Architectural Elements in Islamic Ornamentation: New Vision in Contemporary Islamic Art,” Arts and Design Studies, Vol. 21
• Oleg Grabar, (1973), “The Formation of Islamic Art”, Yale University Press
• Valérie Gonzalez, 2001, “Beauty and Islam. Aesthetics in Islamic Art and Architecture.”, I.B.Tauris Publishers, London